Trong suốt 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp, người dân tại hai xã Nam Hồng và Tam Hưng đã cùng nhau xây dựng một hệ thống địa đạo bí mật, tạo thành những “pháo đài ngầm” để bảo vệ quê hương và nuôi giấu cán bộ cách mạng.
Bà Nguyễn Thị Lai, 87 tuổi, một nhân chứng sống của lịch sử, chia sẻ: “Để hoàn thành 11 km địa đạo này, cả làng đã phải dùng dao, xẻng đào liên tục trong suốt ba tháng”. Ngôi nhà nhỏ của bà không chỉ là nơi ở mà còn là một trong hai cửa hầm địa đạo còn lại cho đến ngày nay, cùng với cửa hầm khác nằm trong khuôn viên nhà ông Phạm Văn Dộc, cũng ở xã Nam Hồng.
Bà Lai bên cửa hầm địa đạo dưới gầm giường của gia đình tại thôn Vệ, xã Phúc Thịnh (trước đây là xã Nam Hồng), vào sáng 13/8. Ảnh: Nga Thanh
Cuối năm 1946, huyện Đông Anh được chọn làm an toàn khu cho các cơ quan đầu não của Trung ương trước những cuộc tấn công ác liệt của thực dân Pháp. Xã Nam Hồng, nơi có nhiều cán bộ cấp cao hoạt động, trở thành mục tiêu chính. Tháng 1/1947, Đội du kích Nam Hồng ra đời với quyết tâm “bám đất, giữ làng”. Ý tưởng xây dựng một hệ thống địa đạo liên hoàn để kháng chiến lâu dài đã được chính quyền và nhân dân đồng lòng thực hiện.
“Thanh niên đã ra trận, những người tham gia đào hầm chủ yếu là phụ nữ trên 40 tuổi. Chúng tôi chia thành nhiều tổ, mỗi tổ có nhiệm vụ cụ thể, với mục tiêu mỗi ngày phải đào được 10 mét hầm”, bà Lai nhớ lại.
Dụng cụ của họ rất đơn giản, chỉ là những chiếc cuốc cán ngắn và búa chim. Công việc diễn ra trong bí mật tuyệt đối, đất đào lên được cho vào bị cói và mang đi đổ xuống sông hoặc trộn lẫn với đất vườn để tránh bị phát hiện.
Chỉ sau ba tháng, gần 11 km địa đạo đã hoàn thành, nối liền các thôn Tằng My, Đoài, Đìa, Vệ của xã Nam Hồng và thông sang cả xã Bắc Hồng và Nguyên Khê. Địa đạo có cấu trúc hình xương cá, với một trục chính kết nối các nhánh hầm chạy về từng gia đình, cùng với 465 hầm bí mật và hơn 2.600 hố chiến đấu.
Một trong hai cửa hầm còn lại hiện nay nằm ngay dưới gầm giường trong ngôi nhà của bà Lai. Cửa được ngụy trang bằng một miếng gỗ, phủ tre và đắp đất bằng với nền nhà. Lối vào chỉ vừa lọt hai vai, nhưng càng vào sâu càng rộng, cao khoảng 60 cm, thuận tiện cho việc di chuyển.
So với địa đạo xây cũ, cửa xuống hầm hiện nay được mở rộng hơn, phục vụ cho khách tham quan. Ngoài lối xuống hầm được trùng tu, toàn bộ khu vực lối đi trong hầm vẫn giữ nguyên hiện trạng.
Địa đạo có cấu trúc hình xương cá độc đáo, với một trục chính kết nối các nhánh hầm của từng gia đình. Tổng cộng có 11 km địa đạo được người dân xã Nam Hồng đào xuyên qua các thôn Tằng My, Đoài, Đìa, Vệ, đã liên thông sang cả xã Bắc Hồng và Nguyên Khê trong vòng ba tháng.
Cháu nội của bà Lai, 87 tuổi, di chuyển xuống địa đạo từ lối cửa vào của gia đình.
Một số khu vực bị sụt lún, hư hại trong địa đạo đã được chính quyền xã tu sửa.
Khi địa đạo hoàn thành, nhiệm vụ bảo vệ cán bộ được đặt lên hàng đầu. Mỗi khi có báo động, người dân sơ tán ra các hầm hố để tránh bom đạn. “Nhân dân không ai xuống địa đạo, vì đó là nơi dành cho bộ đội và để tránh bị lộ”, bà Lai giải thích.
Sự hy sinh của người dân Nam Hồng để bảo vệ bí mật về hệ thống địa đạo là không thể đong đếm. Địch nghi ngờ nhưng không thể tìm ra. Chúng liên tục khủng bố, tra tấn, thậm chí chặt đầu một người dân để răn đe. Hai du kích bị bắt khi vừa ra khỏi hầm, dù bị tra tấn dã man vẫn quyết không khai, cuối cùng bị treo cổ ngay trong vườn nhà bà Lai.
“Ai mà chịu nổi cảnh người thân bị giết, nhưng vì cách mạng, mọi người phải cắn răng chịu đựng”, bà nói.
Trong giai đoạn 1947-1950, giặc Pháp cướp bóc, ném bom khiến đồng ruộng bị bỏ hoang, người dân đói triền miên nhưng vẫn nhường cơm cho cán bộ. Cơm nấu xong được treo ở các bụi tre gần cửa hầm để đêm xuống bộ đội lên lấy.
Du kích và người dân xã Nam Hồng đã chiến đấu 308 trận nhưng cũng phải hứng chịu 244 lần càn quét và hơn 2.000 nóc nhà bị đốt phá.
Tháng 1/1996, xã Nam Hồng được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân. Địa đạo Nam Hồng được công nhận là Di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia, hiện còn khoảng 200 m được bảo tồn, trở thành chứng nhân của một thời kỳ lịch sử hào hùng.
Ông Dương Văn Giang, 97 tuổi, một trong những du kích cốt cán ngày ấy, lý giải tầm quan trọng của làng: “Giữ được Tam Hưng là giữ được hành lang an toàn cho căn cứ của tỉnh Hà Đông. Mất Tam Hưng, địch có thể uy hiếp cả một vùng rộng lớn, nên quyết giữ bằng mọi giá”.
Cách Nam Hồng gần 40 km, làng kháng chiến Tam Hưng cũng xây dựng một “pháo đài ngầm”. Ban đầu, địa đạo dùng để nuôi giấu cán bộ, cất trữ lương thực, sau trở thành công sự chiến đấu chặn các cuộc càn quét của giặc.
Từ năm 1948, quân dân Tam Hưng thực hiện chủ trương “mỗi làng một pháo đài”. Trước khi đào địa đạo, cả làng cùng nhau xây dựng một hệ thống phòng thủ trên mặt đất. Các bụi tre gai dày đặc quanh làng được đan, kết lại với nhau thành những bức tường thành tự nhiên. Những con đường độc đạo vào làng bị chặn lại, thay vào đó là một mạng lưới giao thông hào chằng chịt, các ụ súng và hố chông được ngụy trang tinh vi.
Cả làng biến thành một tổ chức chiến đấu, mỗi người một nhiệm vụ như cảnh giới, lo cơm nước, vót chông, đào hầm. Một thế trận toàn dân đã được giăng ra, sẵn sàng chờ giặc.
Khác với Nam Hồng, đất Tam Hưng là loại sét pha sỏi, cứng và rất khó đào. Dụng cụ vẫn thô sơ, chỉ gồm những chiếc cuốc cán ngắn, búa chim và xẻng. Quân dân chia thành 6 tổ, nhận nhiệm vụ đào các đường hầm nối liền các thôn. Hầm nằm dưới mặt đất khoảng 1,2 m, cao 1,5-2 m. “Chúng tôi cứ ngồi xổm mà đào, mệt thì đổi ca. Càng đào càng hăng, chỉ mong nhanh xong để bộ đội có nơi trú ẩn”, ông Giang nhớ lại.
Để đảm bảo bí mật, đất đào lên được cho vào thúng, mẹt, đợi đêm xuống chuyển ra đồng. “Chúng tôi không đổ đất xuống ao vì dễ bị phát hiện. Đất được gánh tới các thửa ruộng ở xa, san thành lớp thật mỏng để không ai nhận ra”, ông Giang kể.
Địa đạo Tam Hưng không đào thẳng mà ngoằn nghèo, gấp khúc, nhằm hạn chế tầm sát thương của lựu đạn và góc bắn của địch nếu chúng lọt vào. Cứ vài mét lại có một ngách rẽ bất ngờ hoặc một “nút thắt cổ chai” – đoạn hầm bị thu hẹp đột ngột, chỉ đủ một người gầy lách qua. Thiết kế này nhằm chặn đứng những lính Pháp to lớn, giúp du kích có thời gian rút lui an toàn. Lỗ thông hơi được ngụy trang khéo léo thành các ụ mối, gò đất hay cửa bếp trong các gia đình, khói bếp tỏa ra hòa cùng không khí khiến địch không thể nghi ngờ.
Trong hơn một năm, quân dân Tam Hưng đã tạo nên một công trình phòng thủ gồm gần 8 km rào tre, hơn 400 hầm bí mật, và gần 5 km đường hầm.
Hệ thống này biến Tam Hưng thành một pháo đài bất khả xâm phạm, là “xương sống của thế trận chiến tranh du kích”, nơi các đội cảm tử quân “xuất quỷ nhập thần” để tập kích đồn bốt địch rồi biến mất không dấu vết.
Ông Giang kể có những đợt lính Pháp chiếm đóng làng 2-3 ngày, đi lại trên mặt đất mà không biết dân và du kích đang sinh hoạt ngay dưới chân mình. Đỉnh cao là trận chống càn ngày 19/9/1949. Lực lượng du kích Tam Hưng đã bẻ gãy nhiều đợt tấn công của gần 1.000 lính Pháp có pháo binh yểm trợ. Trận thắng này khiến Tỉnh ủy Hà Đông phát động toàn tỉnh học tập mô hình “Làng kháng chiến Tam Hưng”.
Để giữ bí mật tuyệt đối cho căn cứ, nhiều người đã chấp nhận hy sinh. Cho đến ngày miền Bắc được giải phóng, địa đạo Tam Hưng chưa một lần bị lộ.
Tháng 12/1949, Mặt trận Liên Việt đã tặng xã 4 chữ vàng “Tam Hưng anh dũng”. Tháng 12/1995, xã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.
Ở tuổi 97, ông Dương Văn Giang, một trong những người đã làm nên địa đạo huyền thoại, đúc kết: “Đã là người dân Việt Nam thì không sợ gian khổ. Sức mạnh của nhân dân chính là yếu tố then chốt làm nên chiến thắng lịch sử”.
Lối xuống địa đạo Tam Hưng còn nguyên vẹn cho đến nay, nằm trong khu vực chùa Bối Khê, xã Tam Hưng.
Để phục vụ khách tham quan, 18 m đường hầm của địa đạo được tu sửa, mở rộng hơn so với thiết kế ban đầu.
Trong địa đạo trưng bày một số ảnh, hiện vật từng được người dân Tam Hưng sử dụng trong kháng chiến chống Pháp từ những năm 1948.
Ngoài kỷ vật chiến tranh, nơi đây còn trưng bày các ghi nhận đóng góp của xã trong kháng chiến, gồm 4 chữ vàng “Tam Hưng anh dũng” được Mặt trận Liên Việt tặng vào tháng 12/1949. Đến tháng 12/1995, xã được Nhà nước phong tặng danh hiệu “Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân”.
Ảnh tư liệu chụp Đội du kích xã Tam Hưng.
Các thành viên trong đội du kích xã Tam Hưng luyện võ trước cổng chùa Bối Khê cuối những năm 1940.
Cảnh dân quân xã Tam Hưng thời kỳ kháng chiến chống Pháp tiến đánh.
Tháng 12/1995, xã được Nhà nước phong tặng danh hiệu “Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân”.
Quỳnh Nguyễn – Nga Thanh